Гэта другая частка гісторыі пра тое, як беларускія фірмы абыходзяць абмежаванні і прадаюць дроны Расеі (першую можна прачытаць тут). Яна падрыхтаваная пры падтрымцы «Кіберпартызанаў».

Забаронены гандаль

Падчас працы над гэтым расследаваннем журналіст БРЦ патэліў у расейскую інтэрнэт-краму «КвадроАвто», якая гандлюе дронамі. Каб даведацца, ці гатовая яна прадаць коптары для ўжывання на вайне, ён выдаў сябе за патэнцыйнага пакупніка.

— Мне трэба было б 10 «мавікаў». Тры ў версіі enterprise і сем з тэрмальнай камерай.

— Падкажыце, для якіх мэтаў набываеце? — запытаўся менеджар, які прадставіўся Дзмітрыем.

— Ну, я думаю, вы разумееце... Грошы сабралі для хлопцаў і хочам… — адказаў расследавальнік, маючы на ўвазе расейскіх жаўнераў, якія ваююць супраць Украіны.

— Ммм, я вас зразумеў. <…> У нас ёсць магчымасць зрабіць для вас самыя прывабныя ўмовы.

Лінейку коптараў Mavic, пра якія пытаўся журналіст, выпускае кітайская фірма Sz DJI Technology CO., LTD, вядомая пад назвай DJI. У красавіку 2022 году кампанія афіцыйна спыніла пастаўкі беспілотнікаў у Расею, а ў сакавіку 2023-га заблакавала продажы ў расейскім сегменце папулярнай інтэрнэт-пляцоўкі AliExpress. Тым не менш, расейскія крамы надалей атрымліваюць коптары праз беларускіх пасярэднікаў, як і ў выпадку з «КвадроАвто». 

Наш званок пацвердзіў, што дроны DJI можна і сёння свабодна набыць у расейскіх гандляроў. Мы працягнулі пошук тых, хто пастаўляе ім гэтую тэхніку. Ён прывёў БРЦ да найбуйнейшага вытворцы баявых дронаў-камікадзэ для расейскага войска і ягонага ўласніка — беларуса.

Сметнікі, рондалі і баявыя дроны

У Савецкім раёне Гомля ў паўднёвай частцы гораду, побач з аўтобусным паркам №1, месціцца СЗАТ «Завод Сантэкс». Яго тэрыторыя раскінулася на тысячах квадратных метраў у вялікіх цэхах. Гамельчукі могуць памятаць гэтае месца па старой назве — завод «Эмальпосуд», а да 80-х — арцель «Молат». Сёлета прадпрыемству споўнілася 100 гадоў, але яшчэ ў 2011-м ягоная гісторыя магла абарвацца банкруцтвам, працу маглі страціць 200 супрацоўнікаў. Выратаваў фабрыку прыватны інвестар, які перазапусціў выпуск посуду і наладзіў ягоны збыт. Прадпрыемства жыве і працягвае традыцыі: Савецкі раён, савецкая спадчына і, паводле пакупнікоў, савецкая якасць:

«Купілі вельмі якасны набор рондаляў “Чырвоны граніт”!!! Дзякуй вытворцам! Так трымаць!!! Пры СССР на гэтую прадукцыю паставілі б штамп ЗНАК ЯКАСЦІ. Дай, Бог, здароўя Аляксандру Рыгоравічу Лукашэнку і доўгіх гадоў…» — у інтэрнэце можна знайсці дзясяткі падобных пазітыўных водгукаў на тавары «Заводу Сантэкс».

На ўэб-старонцы заводу ў раздзеле «Прадукцыя» — звычайныя для такога прадпрыемства тавары: эмаляваны посуд, мыйкі, жалезныя сметнікі, стальныя рэзервуары. Нічога, што магло б выклікаць здзіўленне. Але ў чэрвені 2025 года сярод формаў для выпечкі і рондаляў «Сантэкс» прапанаваў да продажу беспілотнік «Піянер». Мадэль апісвалі, як «кампактны і прадуктыўны квадракоптар, прызначаны для відэаманіторынгу ў рэжыме рэальнага часу». У апісанні падкрэслівалі, што менавіта такія мадэлі Міністэрства асветы Расеі рэкамендуе ўжываць пры стварэнні і абсталяванні класаў для навучання праграмам сярэдняй прафесійнай адукацыі ў сферы распрацоўкі, вытворчасці і эксплуатацыі беспілотных авіяцыйных сістэмаў. На момант публікацыі згадкі пра коптар «Піянер» на сайце адсутнічаюць, але яны засталіся ў архіўнай версіі.

Незвычайны прадукт у наменклатуры заводу эмаляванага посуду прыцягнуў нашую ўвагу. Каб адказаць на пытанне, ці прадпрыемства сапраўды займаецца той дзейнасцю, якую публічна апісвае, мы прааналізавалі яго пастаўкі. У мытных дакументах тавараў, накіраваных у Расею, журналісты БРЦ знайшлі рээкспарт дронаў фірмы DJI. У 2022 і 2023 гадах «Завод Сантэкс» прадаў у РФ 309 дронаў агульным коштам $2 млн. Выглядае на тое, што кампанія дапамагала расейскім фірмам абыходзіць абмежаванні.

У адрозненні ад большасці беларускіх прадаўцоў коптараў, пра якіх мы распавядалі ў ранейшых расследаваннях, «Завод Сантэкс» працаваў усяго з двума кліентамі: расейскімі фірмамі ТАА «Сантросс» і ТАА «Рустакт». З гомельскім заводам іх аб’ядноўваюць не толькі пастаўкі кітайскіх дронаў, але і агульны ўласнік. Да яго мы вернемся крыху пазней. 

Дрон «Суднага дня»

Са снежня 2024 году расейскі «Рустакт» знаходзіцца пад санкцыямі Швейцарыі і Еўразвязу. Кампанія мае рэпутацыю аднаго з галоўных вытворцаў баявых дронаў для расейскай арміі. На сайце Галоўнага ўпраўлення выведкі Украіны «Рустакт» фігуруе ў раздзеле аб спонсарах і саўдзельніках расейскай агрэсіі як вытворца і пастаўшчык аднаго з самых масавых баявых дронаў камікадзэ — ПВХ-1, ён жа ВТ-40, ён жа «Судаплатаў». Праект па выпуску гэтых беспілотнікаў носіць назву «Судны дзень». Акрамя зборкі коптараў ён прадугледжвае навучанне пілотаў для вядзення вайны супраць Украіны.

ВТ-40 з’яўляецца асноўным баявым дронам атрадаў засакрэчанага элітнага цэнтру перспектыўных беспілотных тэхналогіяў «Рубікон». Менавіта ім прыпісваюць удалы контрнаступ расейцаў і вызваленне Курскай вобласці сёлета вясной ды поспехі па захопе Пакроўска восенню 2025 году. Па інфармацыі z-блогера Святаслава Голікава, два з трох дронаў, якія ўжываюць аператары «Рубікону», — гэта мадэль ВТ-40. Украінскія вайскоўцы, якія сутыкаліся з працай пілотаў гэтай элітнай адзінкі, сцвярджаюць, што цэнтр мае неабмежаваныя фінансавыя рэсурсы і доступ да любой колькасці беспілотнікаў. 

Бізнес на мільярд

Паводле словаў Уладзіміра Пуціна, у 2024 годзе Расея адправіла на фронт больш за паўтара мільёна дронаў усіх тыпаў. Асноўную масу ад гэтай лічбы складаюць FPV-коптары — невялікія, вельмі манеўраныя машыны. Аператары кіруюць імі ў адмысловых акулярах, адсюль назва — FPV (First Person View) — від ад першай асобы. Менавіта да гэтага класу беспілотнікаў належыць і ВТ-40. 

Для зборкі аднаго дрона «Суднага дня», апроч дзясятка электронных кампанентаў, патрэбныя чатыры рухавікі. Каб запэўніць патрэбы фронту, Расея імпартуе мільёны дэталяў. Сёлета ў кастрычніку выданне The Wall Street Journal са спасылкай на закрытыя справаздачы паведаміла, што паміж 2023 і 2025 гадамі «Рустакт» закупіў у Кітаі 3,3 млн электрарухавікоў на $83 млн. Крыніца ў лагістычнай галіне перадала БРЦ дакументы, якія дазволілі ўдакладніць і істотна дапоўніць гэтыя лічбы. Таксама мы здолелі прааналізаваць фінансавую справаздачу «Рустакту», каб паказаць поўны маштаб дронавага бізнесу.

Цягам трох гадоў «Рустакт» закупіў у трох кітайскіх кампаніяў амаль 3,5 млн электрарухавікоў на $90 млн. Гэтага хапіла б на зборку 870 тыс. коптараў. Акрамя гэтага мы знайшлі пастаўкі 1,3 млн ліцій-іонных акумулятараў, 5,5 млн частак для радыёкіраваных мадэляў і яшчэ каля 40 розных пазіцыяў электронікі, дэталяў і станкоў. 

«Вельмі падобна на тыя кампаненты, якія купляліся б для зборкі вялікай колькасці FPV. “Судаплатаў” сцвярджае, што большасць іх камплектуючых расейскія, але гэта можа быць не зусім дакладна. Не разумею, навошта яшчэ нехта купляе мільёны электрарухавікоў!» — сказаў у каментары БРЦ брытанскі журналіст Дэйвід Хэмблінг, які спецыялізуецца на вайсковай і тэхналагічнай тэматыцы.

Агульны кошт паставак кітайскіх кампаніяў за 2023-2025 гады ў бок «Рустакту» — $323 млн. Тры фірмы запэўнілі 99,4% гэтай сумы: Shenzhen Kiosk Electronic CO., LTD, Shenzhen Minhuaxin Technology CO., LTD i Shenzhen Nasmin Technology CO., LTD. Апошнюю мы бачым у разліках за пастаўкі расейскай фірме абсталявання, якое ніяк не апісана. Усяго 12 плацяжоў на 339,7 млн расейскіх рублёў ($3,7 млн).

Такое ж ніяк не апісанае абсталяванне пастаўляе «Рустакту» і гомельскі вытворца посуду «Завод Сантэкс». У дакументах ад крыніцы ў падатковай службе мы знайшлі 135 плацяжоў на агульную суму больш за 14 млрд расейскіх рублёў (больш за $152 млн). БРЦ пакуль не змог высветліць, што за абсталяванне «Завод Сантэкс» прадае «Рустакту».  

Паводле тых жа дакументаў, толькі чатыры арганізацыі цягам 2023 і 2024 гадоў пералічылі на рахунак «Рустакту» за тавары і паслугі $1,12 млрд. Усе чатыры звязаныя з абароннай сферай:

1. ФКУ «Войсковая часть 45807» (Галоўнае ўпраўленне Генеральнага штабу Узброеных сіл РФ, раней — Галоўнае разведвальнае ўпраўленне) — адказвае за ваенную бяспеку і фінансавае суправаджэнне аперацыяў ГРУ. Паводле расследавання выдання «Настоящее время», гэтая вайсковая адзінка курыруе сакрэтныя кантракты і выплаты атрадам «Шторм Z», якія складаюцца з асуджаных, задзейнічаных на самых цяжкіх участках украінскага фронту.
2. Федэральнае дзяржаўнае ўнітарнае прадпрыемства «18 Центральный Научно-Исследовательский Институт» Міністэрства абароны РФ — афіцыйна займаецца навуковымі даследаваннямі ў сферы прыродазнаўчых і тэхнічных навук, але таксама мае вытворчыя магутнасці і працуе для патрэбаў ГРУ і Генштабу.
3. Дабрачынны фонд «Народный фронт. Всё для победы» — арганізуе фінансаванне вайсковых патрэбаў: ад формы і квадракоптараў, да сучасных ударных БПЛА. Актыўны ўдзел у жыцці арганізацыі бярэ першы намеснік кіраўніка Адміністрацыі прэзідэнта Сяргей Кірыенка. Да ліпеня 2025 года фонд сабраў больш за 54,5 млрд рублёў ($ 691 млн) ахвяраванняў на «падтрымку байцоў СВА».
4. АТ «НПО "Обуховский завод"» — уваходзіць у канцэрн «Алмаз-Антей», выпускае комплексы супрацьпаветранай абароны С‑300 і С‑400. Пасля поўнамаштабнага ўварвання стаў цэнтрам вытворчасці лёгкіх дронаў-разведчыкаў «Добрыня‑2».

Беларускія карані

Валодае 95% расейскай фірмы «Рустакт» Павел Нікіцін. Бізнесовец нарадзіўся ў Менску і пераехаў у Расею ў 2000-х. Там за 20 апошніх гадоў нарадзінец Беларусі стаў уласнікам або саўладальнікам прыблізна 20 кампаніяў, палова з якіх працягвае працаваць і сёння. Профіль іх дзейнасці — ад рыбнай лоўлі да зборкі баявых дронаў-камікадзэ. 

«Рустакт» — не адзіная кампанія Нікіціна, якая мае кантракты з сілавікамі. Прынамсі ў трох іншых фірмах — ТАА «Будгуд», ТАА «Сантросс» і ТАА «Системы РПР» — галоўнымі кліентамі выступаюць расейскае Міністэрства ўнутраных справаў і «Росгвардыя». 

У 2010-м Нікіцін адмовіўся ад беларускага грамадзянства, але сувязі з радзімай не разарваў. Тут ён або ягоныя сваякі валодаюць або кіруюць мінімум чатырма фірмамі. Адна з іх — гомельскі «Завод Сантэкс», які пастаўляў кітайскія дроны «Рустакту». БРЦ знайшоў згадку пра тое, што ў 2018 годзе саўладальнікам гомельскай фабрыкі быў брат-блізнюк Паўла — Ягор. Ён на 2021 год з’яўляўся грамадзянінам Беларусі, ці гэта так надалей, мы не ведаем. 

БРЦ дазваніўся да Ягора Нікіціна, каб запытацца пра пастаўкі дронаў у Расею. Той адмовіў, што з’яўляецца адным з уласнікаў «Заводу Сантэкс»: «У вас проста непраўдзівая інфармацыя. Непраўдзівая», — пасля чаго кінуў слухаўку. Ягоны брат Павел, уласнік «Рустакту» і шэрагу іншых расейскіх фірмаў, што працуюць з сілавымі ведамствамі Расеі, таксама кінуў слухаўку, не даслухаўшы пытанне журналіста да канца. Пісьмовыя запыты да братоў, а таксама лісты фірмам, узгаданым у гэтым расследаванні, на момант яго публікацыі засталіся без адказаў.

Надзейны хаўруснік

Абедзве часткі расследавання БРЦ пра пастаўкі беспілотнікаў у Расею паказваюць, што беларускія фірмы з першых дзён вайны выступаюць каналам для абыходу абмежаванняў на наўпроставыя пастаўкі ў РФ. Паводле нашых падлікаў, 14 кампаніяў з Беларусі ў перыяд паміж 2022 і 2025 гадамі прадалі Расеі больш за 20 тыс. дронаў агульным коштам $34 млн. Пры гэтым кітайская кампанія DJI, прадукцыю якой беларускія фірмы рээкспартавалі ў Расею, у адказе БРЦ запэўніла, што кантралюе сваіх дыстрыб’ютараў і абавязвае іх падпісваць пагадненні аб экспартным кантролі. Гэта дае надзею, што плынь дронаў з Беларусі ў Расею зменшыцца. Напрыклад, падчас працы над гэтым расследаваннем мы высветлілі, што летась у Менску зачыніўся адзін з галоўных афіцыйных рытэйлераў кітайскіх дронаў, а найбуйнейшы рээкспарцёр коптараў DJI не прадае беспілотнікі ў Расею з красавіка 2025 году. Штопраўда, у тэлефоннай размове гандлёвы прадстаўнік гэтай фірмы прапанаваў нам набыць дроны іншай кітайскай кампаніі — Autel.