Матэрыял падрыхтаваны пры падтрымцы «Кіберпартызанаў».

Смяротныя пастаўкі

Беларускія кампаніі з верасня 2022 па чэрвень 2024 года прадалі расейскім прадпрыемствам мікрасхемаў больш чым на $125 млн. Частка з іх, амаль на $400 тыс., — заходняй вытворчасці. Пасля пачатку поўнамаштабнай вайны ва Украіне іх забаронена прадаваць Расеі і Беларусі.

Нягледзячы на гэта, беларускія кампаніі не толькі самі набывалі мікрасхемы вытворчасці ЗША і краінаў Еўразвязу, але і перапрадавалі іх расейскім фірмам. Журналісты БРЦ высветлілі, што за 22 месяцы з Беларусі ў Расею адправілі амаль 10 тысячаў мікрасхемаў заходняй вытворчасці. Сярод тых, хто прадае і набывае іх, — кампаніі, якія не першы год супрацоўнічаюць з расейскімі абароннымі прадпрыемствамі і не ўпершыню трапляюцца на экспарце забароненай прадукцыі.

У красавіку 2024 года, паводле Уладзіміра Зяленскага, расейскія вайскоўцы скінулі на Украіну больш за тры тысячы кіраваных авіябомбаў. Для іх запуску і навігацыі Масква выкарыстоўвае ў тым ліку мікрасхемы заходняй вытворчасці. Напрыклад, амерыканскай кампаніі Intel. Менавіта іх мы выявілі ў пастаўках з Беларусі ў Расею.

Расейскія вайскоўцы могуць выкарыстоўваць прадукцыю Intel, напрыклад, як кампаненты знішчальнікаў Су-35С, Су-34, беспілотнікаў «Корсар» і ракет «Калибр». Гэта вынікае з заключэння ўкраінскіх Галоўнага ўпраўлення разведкі Міністэрства абароны (ГУР) і Незалежнай антыкарупцыйнай камісіі (НАКА). Гэта ж нам пацвердзілі і профільныя эксперты.

Пад кіраўніцтвам мытніка

Адна з кампаніяў, якая пастаўляла Расеі мікрасхемы, — ТАА «Алексвіт лтд». З верасня 2022 па чэрвень 2023 года яна адправіла ў Расею 131 мікрасхему амерыканскага, фінскага і нямецкага паходжання. «Алексвіт лтд» пастаўляе ў Расею і іншую санкцыйную прадукцыю, у прыватнасці шыны. Мы распавядалі пра гэта ў папярэднім расследаванні. Пасля пачатку поўнамаштабнай вайны яе выручка вырасла прыкладна ў тры разы і ў 2023 годзе перавысіла 740 млн беларускіх рублёў (прыкладна $247 млн).

З канца чэрвеня 2021 года ўладальнікам «Алексвіт лтд» значыцца Сяргей Барысюк — былы намеснік старшыні Дзяржаўнага мытнага камітэту Беларусі. Ён таксама ўваходзіў у экспертную раду пры Мытным камітэце, дзе раней працаваў, і ўзначальваў беларускую Асацыяцыю мытных прадстаўнікоў. [*] [*]

«Алексвіт лтд» прапануе паслугі па перавозцы грузаў з Еўропы праз Турцыю ў Беларусь і Расею, мытнаму афармленню аўтазапчастак з Еўропы і ЗША для наступнага продажу ў Расеі, прадае свежазрэзаныя кветкі, расліны і саджанцы ў тым ліку з Еўразвязу. Як высветліў БРЦ падчас аднаго з папярэдніх расследаванняў, кампанія звязаная з Віктарам Шэйманам, даўнім і найбліжэйшым паплечнікам Аляксандра Лукашэнкі. Раней ён узначальваў Упраўленне справамі прэзідэнта, але ў 2021 годзе сышоў у адстаўку. Пры гэтым Шэйман працягнуў браць удзел у дзяржаўных справах у статусе спецыяльнага пасланніка Лукашэнкі.

Структуры, звязаныя з Шэйманам, ужо фігуравалі ў расследаваннях пра пастаўкі тавараў у абыход як заходніх, так і расейскіх абмежаванняў. БРЦ, напрыклад, распавядаў пра тое, як ягоныя кампаніі экспартуюць у Расею падсанкцыйныя аўтамабілі.

Карэспандэнт БРЦ звязаўся з «Алексвіт лтд». Ён назваўся прадстаўніком кампаніі, якая хоча замовіць у Еўропе мікрасхемы з дастаўкай у Расею, і пацікавіўся, ці можа кампанія з гэтым дапамагчы. Пасля ўдакладнення, што мы хочам прывезці партыю да тысячы мікрасхемаў, разбітую на некалькі паставак, супрацоўніца «Алексвіт лтд» адзначыла, што кампанія бярэцца толькі за вялікія аб'ёмы: «Альбо гэта машына, альбо кантэйнер, а ў вас мікрасхемы, гэта будзе невялікая скрынка». Яна дадала, што на ўсялякі выпадак запісала нумар тэлефона, і паабяцала, што менеджар звяжацца з намі.

БРЦ даслаў афіцыйны запыт «Алексвіт лтд» з просьбай пракаментаваць пастаўкі забароненай прадукцыі ў Расею і сувязі кампаніі з Віктарам Шэйманам. На момант публікацыі рэдакцыя не атрымала адказу.

Курс на «Усход»

Сярод пастаўшчыкоў забароненых мікрасхемаў БРЦ выявіў яшчэ адну кампанію, звязаную з чалавекам з атачэння Аляксандра Лукашэнкі, — ТАА «Лагістычная кампанія Усход». Па нашых падліках, яна прадала ў Расею больш за паўтары тысячы мікрасхемаў амерыканскай вытворчасці са снежня 2022 па сакавік 2023 года. Усяго ж за гэты час кампанія экспартавала ў Расею больш за 215 тысячаў мікрасхемаў амаль на $800 тысячаў.

Валодае ТАА «Лагістычная кампанія Усход» Аляксей Мацвееў. [*] [*] Як мінімум у 2017-2019 гадах ён працаваў у «Беларускай тэніснай федэрацыі». [*]

У тыя гады яе ўзначальваў Сяргей Цяцерын. Ён знаходзіцца пад санкцыямі ЕЗ як чалавек з блізкага кола Аляксандра Лукашэнкі. У 90-я Цяцерын быў ягоным трэнерам па тэнісе, пазней стаў першым намеснікам міністра спорту і турызму, а пасля гэтага — памочнікам Лукашэнкі па гэтых жа пытаннях. Цяцерын і Лукашэнка разам колюць дровы, косяць траву і заўзеюць за беларускіх спартоўцаў на міжнародных спаборніцтвах.

У адным з папярэдніх расследаванняў БРЦ высветліў, што Цяцерын імпартуе некаторыя тавары ў абыход санкцыяў і прадае іх па больш высокім кошце. Напрыклад, звязаныя з ім кампаніі возяць у Беларусь шакалад Ritter Sport.

Мы знайшлі яшчэ два факты, якія звязваюць уладальніка «Лагістычнай Кампаніі Усход» з экс-трэнерам Лукашэнкі. Бізнес-партнёрка Цяцерына Таццяна Мацвеева — сястра Аляксея Мацвеева. А кампаніяй ТАА «ТАС глобал», якую апошні ўзначальваў у 2017 годзе, з канца таго ж года валодаў Сяргей Цяцерын. [*] [*]

Ракіроўка прадаўца і пакупніка

Мы змаглі даведацца, што «Лагістычная Кампанія Усход» не займаецца лагістыкай, але можа дапамагчы з мытнай ачысткай дакументаў. Так сказалі карэспандэнту БРЦ супрацоўнікі кампаніі ў тэлефоннай размове.

«Рухі — звычайныя. Вы даеце нам, з кім заключыць кантракт на куплю. Імпартны кантракт. Падрыхтоўваюцца дакументы таварасуправаджальныя. З нашай дапамогай. Мы правяраем, па якіх коштах, прахадныя яны ці не прахадныя. Далей мы робім мытную ачыстку і рэалізуем вашаму пакупніку. Ну, дакладней вам. Тут, на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь, або там, на тэрыторыі Расейскай Федэрацыі. Усё праз дамовы куплі–продажу», – паведаміла прадстаўніца кампаніі журналісту, які прадставіўся патэнцыйным кліентам.

Паводле яе словаў, пры куплі тавару ў Еўропе пакупніком у дакументах будзе пазначаная «Лагістычная Кампанія Усход». Пасля дастаўкі замовы ў Беларусь яна стане прадаўцом, а пакупніком у паперы ўпішуць рэальнага заказчыка.

Рэдакцыя запрасіла каментар ТАА «Лагістычная Кампанія Усход» аб пастаўках забароненай прадукцыі ў Расею і сувязях з Сяргеем Цяцерыным. На момант публікацыі мы не атрымалі адказу.

Серыйныя экспартцёры «забаронкі»

У ланцужках паставак санкцыйных мікрасхемаў БРЦ выявіў фірмы, якія маюць сувязі і з іншымі набліжанымі Лукашэнкі. Напрыклад, ТАА «ОФС-экспарт», якая з кастрычніка 2022 да лютага 2024 года прадала Расеі больш за 1200 чыпаў. Гэтая кампанія звязаная з Аляксандрам Шакуціным, уладальнікам холдынгу «Амкадор». ЕЗ і ЗША ўвялі супраць бізнесоўцы санкцыі, назваўшы яго «гаманцом» Лукашэнкі. У 2023 годзе БРЦ высветліў, што Шакуцін прадае ў Беларусі і Расеі тэхніку з камплектуючымі, якія таксама трапілі пад абмежаванні.

Яшчэ адзін пастаўшчык — ТАА «Гандлёвы дом Экспартгандаль». Гэта кампанія звязаная з бізнесоўцам Аляксандрам Зайцавым, былым памочнікам Віктара Лукашэнкі, гаворыцца ў тлумачэнні да санкцыяў ЕЗ. Ён трапіў у чорны спіс як чалавек, набліжаны да кіруючай у Беларусі сям’і.

З лістапада 2020 па канец траўня 2021 года Зайцаў валодаў ТАА «Гандлёвы дом Экспартгандаль», пасля чаго яго ўласнікам стаў Яўген Крахоцін. [*] [*] Апошні працаваў у ТАА «Сцісхо», якое належала Зайцаву больш за сем гадоў (са студзеня 2013 года па канец траўня 2020-га). [*] [*] [*]

Па нашых падліках, ТАА «Гандлёвы дом Экспартгандаль» пасля ўвядзення забароны і да красавіка 2024 года паставіў у Расею не менш за 825 мікрасхемаў амерыканскай і еўрапейскай вытворчасці.

Мікрасхемы — не адзіны санкцыйны тавар, які пастаўляе «Гандлёвы дом Экспартгандаль». У адным з папярэдніх расследаванняў мы высветлілі, што кампанія экспартуе ў Расею шыны, прадае нямецкае маторнае масла, тэхніку Apple. Акрамя таго, яна атрымала сертыфікаты аб увозе мяса з Іспаніі.

БРЦ звярнуўся да кампаніяў «ОФС-экспарт» і ТАА «Гандлёвы дом Экспартгандаль» з пытаннямі аб сувязях з набліжанымі да Лукашэнкі бізнесоўцамі і пастаўках санкцыйнай прадукцыі ў Расею. На момант публікацыі рэдакцыя не атрымала адказу.

Звёны абароннага ланцуга

Сярод расейскіх пакупнікоў мікрасхемаў, якія абаронныя прадпрыемствы краіны могуць выкарыстоўваць для знішчальнікаў, беспілотнікаў і ракет, — ТАА «Балтэлектрон». Гэтая кампанія знаходзіцца пад амерыканскімі санкцыямі як пастаўшчык мікраэлектронікі падвойнага прызначэння і іншых тэхналогіяў для абароннай прамысловасці РФ.

Кампанія называе сябе «першым звяном у ланцужку імпарту радыё-электронных кампанентаў» на тэрыторыю Расеі. «У нас наўпроставыя кантракты з самымі папулярнымі пастаўшчыкамі з ЗША, Кітая і Еўропы, што дае магчымасць нам прыемна здзіўляць нашых кліентаў як коштам і тэрмінамі, так і магчымасцю пастаўкі некаторых РЭК [радыёэлектронных кампанентаў] у прынцыпе», — гаворыцца на сайце кампаніі.

«Балтэлектрон» у 2022-2023 гадах набываў мікрасхемы ў трох беларускіх кампаніяў: ТАА «Чып Экспрэс», ТАА «Чыпімпарт» і ТАА «Электрасэйл». Гэтыя тры кампаніі звязаныя паміж сабой. У розны час іх дырэктарамі і ўладальнікамі былі адныя і тыя ж людзі: беларусы Дзмітрый Савашынскі, Віктар Цыбулька, Міхаіл Рэхмунаў, Яўген Крывалапаў і Уладзімір Калонскаў.

БРЦ звярнуўся па каментары ў ТАА «Балтэлектрон» і ТАА «Электрасэйл». Рэдакцыя папрасіла расейскую кампанію распавесці аб прызначэнні мікрасхемаў, якія яна набывае ў Беларусі, а беларускую — растлумачыць, дзе тая набывае санкцыйныя тавары, якія пазней прадае ў Расею. На момант публікацыі мы не атрымалі адказу.

Падтрымка пагрозы з неба

Яшчэ адна беларуская кампанія, якая пастаўляла Расеі мікрасхемы, якія можна выкарыстоўваць для стварэння знішчальнікаў і беспілотнікаў, — ТАА «СД Электра». ГУР і НАКА назвалі іх кампанентамі ваенных самалётаў Су-34 і Су-30СМ, а таксама беспілотніка «Орион». Пакупнік гэтых тавараў — расейская кампанія ТАА «Грин-Чип».

Кліенты «Грин-Чип» супрацоўнічаюць з расейскімі ўладамі і вайскова-прамысловым комплексам. Мы высветлілі гэта дзякуючы нашай крыніцы ў падатковай службе Расеі.

Сярод пакупнікоў «Грин-Чип», напрыклад, АТ «Научно-Промышленная Компания “Высокие Технологии и Стратегические Системы”» (ВТиСС), якая знаходзіцца пад санкцыямі Украіны. Яна праз ланцужок кампаніяў належыць ПАТ АФК «Система» — структуры сям'і расейскага мільярдэра Уладзіміра Еўтушэнкава. Украінскія СМІ называлі яго «каралём расейскай абаронкі». ВТиСС займаецца распрацоўкай сістэмаў для органаў улады, сілавых ведамстваў і прадпрыемстваў. 

Таксама ў ліку кліентаў «Грин-чип» — ПАТ «НПО “Алмаз”», якое належыць канцэрну паветрана-касмічнай абароны Алмаз-Антей, і АТ «Ангстрем-Телеком». Прадукцыя апошняга выкарыстоўваецца ў праектах ДК «Росатом», ПАТ «Газпром», ПАТ «Ростелеком», ПАТ «Россети» і іншых арганізацыяў.

Сілавыя ведамствы ёсць сярод заказчыкаў яшчэ аднаго кліента «Грин-Чип» — ТАА КБ «Пульсар-Телеком». Акрамя таго, яно прапаноўвае тэхнічныя рашэнні для Маскоўскага метро і РЖД. The Insider у ліпені 2024 года зазначаў «Пульсар-Телеком» у ліку кампаніяў, якія дапамагаюць Расейскім чыгункам абыходзіць санкцыі.

Каналы паставак

Магчымасць пастаўкі мікрасхемаў з ЗША і Еўропы БРЦ пацвердзілі і ў самім «Грин-Чип». У тэлефоннай размове з нашым карэспандэнтам, які прадставіўся патэнцыйным пакупніком, супрацоўніца кампаніі паведаміла, што на замову даступныя тавары з ЗША, Нямеччыны, Малайзіі і Тайваню. На пакінуты журналістам нумар пазней патэлефанавалі — з беларускага нумару тэлефону. Суразмоўца прадставіўся Дзянісам, які звязваецца з нагоды заяўкі, пакінутай ў «Грин-Чип».

Паводле яго, «такі від тавару» ідзе на замову. Калі ён ёсць на стоках, пастаўка зойме 6-10 тыдняў, калі ж трэба замовіць выраб складаных кампанентаў, то — 12-15 тыдняў і яшчэ два-тры тыдні спатрэбіцца на дастаўку.

«У Еўропе ёсць кампанія, якая кансалідуе еўрапейскі склад, і потым сюды тавар прыязджае. Гэта значыць два шляхі — або праз Еўропу, або праз Азію. У залежнасці ад таго, якія мікрасхемы», — падсумаваў суразмоўца.

У пастаўках ад азіяцкага адпраўніка грузаў «Грин-Чип» мы таксама выявілі санкцыйныя мікрасхемы. Зарэгістраваная ў Ганконгу Day king Technology Co., Limited ў 2024 годзе адправіла кампаніі тавары міжнародных брэндаў Analog Devices Inc, Microchip Technology Incorporated і Mini-Circuits. У 2023-м сярод брэндаў фігуравалі Analog Devices і Microchip, Intel, Texas Instruments, Xilinx. Штаб-кватэры ўсіх гэтых вытворцаў размешчаныя ў ЗША. Гэта значыць, што на іх распаўсюджваюцца правілы экспартнага кантролю, якія забараняюць пастаўляць у Расею і Беларусь тавары, вырабленыя з выкарыстаннем амерыканскіх тэхналогіяў.

У 2023 годзе Dauking Technology паставіла «Грин-Чипу» амаль 144 тысячы мікрасхемаў, у студзені 2024-га — як мінімум 2400 мікрасхемаў міжнародных кампаніяў з вытворчасцю ў Кітаі.

Замаўленне мікрасхемаў не нясе ў сабе рызыкаў, запэўніў нас Дзяніс: «Проста дашліце запыт з пералікам таго, што вам трэба, якая колькасць. А далей ужо справа тэхнікі». Ён удакладніў, што «кампанія наша тут у Менску называецца "СД Электра"», і выслаў свой e-mail, прывязаны да дамену sdelectro.by.

Рэдакцыя адправіла запыты ТАА «СД Электра» і ТАА «Грин-Чип» з пытаннямі аб тым, дзе кампаніі набылі мікрасхемы і для якіх мэтаў. На момант публікацыі мы не атрымалі адказу.

Санкцыйны айсберг 

Лідар па агульнай суме паставак заходніх мікрасхемаў у Расею з Беларусі — беларускае ТАА «Першы Кантынент». Гэтую кампанію стварылі праз два месяцы пасля пачатку поўнамаштабнай вайны. Ад студзеня да чэрвеня 2024 года яна прадала расейскім прадпрыемствам 1665 мікрасхемаў на суму звыш $155 тысячаў.

Уладальнік і кіраўнік кампаніі — Ілля Тарасюк — каля 20 гадоў прапрацаваў на прадпрыемствах ваенна-прамысловага комплексу. [*] [*] [*]

Сярод іх ААТ «Пеленг» і НП ТАА «ОКБ ТСП», якія займаюцца ў тым ліку вытворчасцю электронікі для ваеннай тэхнікі. 

Асноўны пакупнік мікрасхемаў «Першага Кантыненту» ў Расеі — ТАА «Стаут». Гэтая кампанія знаходзіцца пад санкцыямі ЗША і Еўразвязу. Як і некаторыя яе расейскія кліенты — напрыклад ТАА «Фрегат». Апошні называе сваімі ключавымі заказчыкамі і партнёрамі расейскія абаронныя кампаніі: АТ «Концерн “Калашников”», «Ростех», дзяржкарпарацыю «Роскосмос» і канцэрн ПКА «Алмаз-Антей». [*]

Бенефіцыяры кампаніі «Фрегат» — Станіслаў Болт, Юрый Крашэннікаў і Кірыл Сцяхоўскі. Ім жа належаць і іншыя кампаніі, з якімі працуе «Стаут». Паводле звестак нашай крыніцы з падатковай службы Расеі, абарот паміж «Стаутом» і «Фрегатом» са студзеня 2023 да верасня 2024-га перавысіў 7 млрд расейскіх рублёў (больш за $71 млн).

БРЦ накіраваў ТАА «Першы Кантынент» і ААТ «Стаут» запыты з просьбай пракаментаваць пастаўкі забароненай прадукцыі. 

Рэдакцыя таксама адправіла запыты амерыканскаму Бюро прамысловасці і бяспекі (Bureau of Industry and Security, USA) і Радзе Еўропы з пытаннямі аб тым, што яны робяць, каб абмежаваць доступ Беларусі і Расеі да санкцыйных тавараў, і як адсочваюць выкананне забаронаў. На момант публікацыі мы не атрымалі адказаў ані ад кампаніяў, ані ад рэгулятараў.